بررسی اثر ریسک قیمتی، حذف نرخ ارز ترجیحی و همه‌گیری کووید-19 بر حاشیه بازاریابی گوشت گوسفند

با توجه به اهمیت تولید گوشت گوسفند و سهم بالای گوشت در سبد غذایی خانوار، نوسان قیمت گوشت گوسفند می‌تواند رفاه مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان را به مقدار قابل توجهی تحت تاثیر قرار دهد و فشار شدیدی را بر تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان وارد نماید.
می‌توان گفت تمامی اقتصادها به نوعی با تکانه مواجه هستند. در ادبیات اقتصادی، هرگونه انحراف مقادیر متغیرها از روند بلندمدت مقادیر انتظاری آن‌ها، تکانه نامیده می‌شود (محمدی و همکاران 2019). در یک الگوی بازاریابی چند سطحی که عوامل برون‌زا بتوانند مؤلفه‌های بازار (عرضه و تقاضا) را تغییر دهند، می‌توانند حاشیه بازاریابی را تغییر دهند (هالووی 1991).

در ادبیات اقتصادی، هرگونه انحراف مقادیر متغیرها از روند بلندمدت مقادیر انتظاری آن‌ها، تکانه نامیده می‌شود. در یکبا توجه به اهمیت نقش پروتئین در تغذیه و جایگاه گوشت در هرم تغذیه و اهمیت آن در حفظ سلامتی مردم، محصولات گوشتی همواره سهم بزرگی در سبد مصرفی خانوارها داشته است به طوری که در اغلب سال‌ها در بین اقلام خوراکی و آشامیدنی، بیش‌ترین سهم از کل هزینه خانوار متعلق به انواع گوشت است.

الگوی بازاریابی چند سطحی که عوامل برون‌زا بتوانند مؤلفه‌های بازار (عرضه و تقاضا) را تغییر دهند، می‌توانند حاشیه بازاریابی را تغییر دهند. بروز جهش ارزی در اواخر سال 1396 و افزایش قیمت‌ها طی سال 1397، منجر به اتخاذ سیاست تخصیص ارز ترجیحی برای واردات کالاهای اساسی شد. سیاست اختصاص ارز با نرخ ترجیحی از مرداد ماه 1397 با تعیین 25 قلم کالا به‌عنوان کالاهای اساسی و با هدف جلوگیری از افزایش قیمت کالاهای اساسی (ثبات قیمت کالاهای اساسی) به اجرا گذاشته شد. اما بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس سیاست تختصیص نرخ ارز ترجیحی نتوانسته به طور کامل هدف ثبات قیمت کالاهای اساسی را محقق سازد. در نهایت با توجه به مشکلاتی که در جهت تأمین ارز ترجیحی و نیز دسترسی به منافع آن برای جوامع هدف وجود داشت در اردیبهشت سال 1401 یارانه ارز ترجیحی نهاده‌های وارداتی حذف شد. در این راستا با توجه به آنکه حجم قابل توجهی از یارانه در بخش کشاورزی برای نهاده‌های دام و طیور پرداخت می‌شد، حذف ارز ترجیحی به شدت بر قیمت تمام شده گوشت گوسفند اثر گذاشته است.
اثرات مخرب و تکانه‌های اقتصادی همه‌گیری کووید-19 در بخش‌های مختلف از جمله بخش کشاورزی آشکار شده و پیامدهای مختلفی را داشته است. همه‌گیری کووید-19 به طور کلی از دو جنبه عرضه و تقاضا بر بخش کشاورزی اثرگذار است. عدم دسترسی به نهاده‌های واسطه و کاهش عرضه نیروی کار به دلیل بیمار شدن نیروی کار و کاهش توانایی فیزیکی، عدم تمایل به انجام کار و اعمال قوانین قرنطینه، کاهش تولید را در پی داشته باشد. همه‌گیری کووید-19 نه تنها در زمینه عرضه بلکه از بعد تقاضا نیز بر بخش کشاورزی اثر گذاشته است. یکی از مهم‌ترین اثرات همه‌گیری کووید- 19 کاهش رشد اقتصادی در سراسر جهان است. این مسئله منجر به افزایش بیکاری و کاهش قدرت خرید افراد جامعه شده است.
با توجه به وجود نوسانات تولید و قیمت در بخش کشاورزی و اهمیت قیمت‌ گوشت گوسفند برای تولیدکنندگان و قدرت خرید مصرف‌کنندگان و همچنین نگرانی سیاستگذاران کشور از تغییرات قیمت گوشت ناشی از همه‌گیری کووید-19 و حذف نرخ ارز ترجیحی، پژوهش حاضر رفتار حاشیه بازاریابی گوشت گوسفند را با لحاظ تکانه همه‌گیری کووید-19 و حذف نرخ ارز ترجیحی مورد بررسی قرار داده است. با توجه به روش Brester and Musick (1995) دو الگوی حاشیه بازاریابی مزرعه- عمده‌فروشی و عمده‌فروشی (کشتارگاه)- خرده‌فروشی به صورت همزمان و با استفاده از رهیافت حداقل مربعات سه مرحله‌ای، برآورد می‌شود. جهت برآورد الگو از داده‌های سری زمانی ماهانه برای دوره زمانی فروردین 1394 تا دی ماه 1401 استفاده شده است.
نتایج بیانگر اثر مثبت و معنی‌دار کووید-19 بر حاشیه بازاریابی مزرعه- عمده‌فروشی و حاشیه بازاریابی عمده‌فروشی-خرده‌فروشی است. نتایج همچنین بیانگر آن است که واکنش حاشیه بازاریابی مزرعه- عمده‌فروشی و حاشیه بازاریابی عمده‌فروشی- خرده‌فروشی گوشت گوسفند نسبت به همه‌گیری کووید-19 بسیار ناچیز و بی‌کشش است و علی‌رغم تاثیر همه‌گیری کووید-19 بر عرضه و تقاضای محصولات، قیمت تمام شده و تجارت خارجی محصولات، حاشیه‌ بازاریابی گوشت گوسفند تغییر چندانی نداشته است. همچنین نتایج نشان می‌دهد افزایش در ریسک قیمتی کشتارگاه سبب افزایش معنی‌دار در حاشیه بازاریابی مزرعه- عمده‌فروشی و افزایش در ریسک قیمتی خرده‌فروشی سبب افزایش در حاشیه بازاریابی عمده‌فروشی- خرده‌فروشی می‌شود. از این رو، می‌توان نتیجه گرفت که عاملان بازاریابی گوشت گوسفند رفتاری ریسک گریز را از خود نشان می‌دهند. یعنی در صورت افزایش ریسک قیمت منجر به افزایش حاشیه بازاریابی خواهیم بود. وجود تمرکز بالای دولت بر بخش فرآوری، ناتوانی بخش خصوصی در رقابت با این بخش و حساسیت بالای قیمت خدمات کشتارگاهی نسبت به سامانه بازار نهاده‌های مصرفی از جمله مواردی است که ساختار کشتارگاه‌های کشور را دچار مشکل نموده است. به نظر می‌رسد شکست انحصار در کشتارگاه‌ها و ایجاد رقابت از جمله راهکارهای ثبات قیمت در کشتارگاه‌ها در سطح کشور است.
بررسی علل بالا بودن حاشیه بازاریابی گوشت گوسفند که می‌تواند ناشی از وجود ریسک قیمتی و یا تکانه ناشی از همه-گیری کووید19 و حذف نرخ ارز ترجیحی باشد، برای سیاست‌گذاران، تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان ضروری است. پژوهش حاضر رفتار حاشیه بازاریابی گوشت گوسفند را با در نظر گرفتن ریسک قیمتی، تکانه همه‌گیری کووید-19 و حذف نرخ ارز ترجیحی مورد بررسی قرار می‌دهد. نتایج بیانگر اثر مثبت و معنی‌دار کووید-19 بر حاشیه بازاریابی مزرعه- عمده-فروشی و حاشیه بازاریابی عمده‌فروشی-خرده‌فروشی است. نتایج همچنین بیانگر آن است که واکنش حاشیه بازاریابی مزرعه- عمده‌فروشی و حاشیه بازاریابی عمده‌فروشی- خرده‌فروشی گوشت گوسفند نسبت به همه‌گیری کووید-19 بسیار ناچیز و بی‌کشش است و علی‌رغم تاثیر همه‌گیری کووید-19 بر عرضه و تقاضای محصولات، قیمت تمام شده و تجارت خارجی محصولات، حاشیه‌ بازاریابی گوشت گوسفند تغییر چندانی نداشته است. نتایج نشان می‌دهد افزایش در ریسک قیمتی کشتارگاه سبب افزایش معنی‌دار در حاشیه بازاریابی مزرعه- عمده‌فروشی و افزایش در ریسک قیمتی خرده‌فروشی سبب افزایش در حاشیه بازاریابی عمده‌فروشی- خرده‌فروشی می‌شود. به نظر می‌رسد شکست انحصار در کشتارگاه‌ها و ایجاد رقابت از جمله راهکارهای ثبات قیمت در کشتارگاه‌ها در سطح کشور است.